medicijnen in het milieu
 
In Europa worden tot het jaar 2009 zo’n 160 medicijnen voor diagnose en behandeling van mens en dier in het milieu aangetroffen 1). In 71 landen wereldwijd zijn tot 2014 in totaal 504 medicijnen en 127 omzettings- of transformatieproducten van medicijnen in het milieu aangetroffen b). De meest gebruikte middelen, zoals pijnstillers, antibiotica, kalmerende middelen, middelen tegen astma, plasmiddelen, anti-psychosemiddelen en synthetische hormonen, worden ook het meest in het oppervlaktewater aangetroffen. Er wordt van uitgegaan dat alle, ongeveer tweeduizend, bestaande medicijnen in het grond-, oppervlakte- en drinkwater, lucht, bodem en voedsel terechtkomen 2).
 
Medicijnen komen via verschillende routes in bodem en water terecht. De belangrijkste bronnen zijn de het riool, veeteelt en visteelt:


riool  Nadat deze middelen voor een deel onaangetast ons lichaam verlaten, komen medicijnen in de rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi). Tijdens de zuivering worden veel medicijnen slechts gedeeltelijk afgebroken en/of weggevangen. Deze stoffen vervuilen vervolgens het oppervlaktewater, grondwater en drinkwater;


veeteelt  Restanten van medicijnen, zoals antibiotica, die worden gebruikt in de veeteelt, worden door het vee en door injectie van drijfmest direct in de bodem geloosd. Onder invloed van regenval belanden de medicijnen uiteindelijk in het oppervlaktewater en in het grondwater;


visteelt  Medicijnen die op grote schaal worden gebruikt in de op mondiaal niveau sterk groeiende visteelt komen voor een groot gedeelte (70 - 80%) direct in het water en hopen zich op in het bezinksel (sediment) op de bodem 3). Wanneer daarbij het deel wordt opgeteld dat onaangetast de vis weer verlaat, komen deze stoffen voor 85 à 90 % in het milieu 4).

Eenmaal in de bodem, water of sediment, blijven de meeste medicijnen en hun omzettingsproducten biologisch actief. Ze zijn veelal slecht biologisch afbreekbaar, en door hun goede wateroplosbaarheid zijn ze zeer mobiel. Uit onderzoek blijkt dat, ten gevolge van verdunning, neerslag en omzetting, de concentraties van de afzonderlijke medicijnen in het milieu over het algemeen laag zijn 1). Sommige middelen bereiken echter hoge concentraties in het milieu. Zo liggen de concentraties van de pijnstiller diclofenac en het pilhormoon ethinylestradiol in de meeste landen boven het niveau waarbij geen effect wordt verwacht (PNEC) b). Medicijnen worden in alle milieucompartimenten aangetroffen en voortdurend aangevoerd (pseudo-persistentie). Naar de milieuconcentraties van omzettingsproducten van deze middelen is nog weinig onderzoek gedaan, terwijl te verwachten valt dat de bulk in het milieu uit omzettingsproducten bestaat.

Over de gevolgen van deze verontreiniging voor de gezondheid van milieuorganismen is pas sinds begin 21e eeuw enig besef ontstaan. Tot het jaar 2000 werd vrijwel alléén onderzoek verricht naar de directe dodelijkheid (acute toxiciteit) van medicijnen en sommige van hun omzettingsproducten in het milieu. De meeste medicijnen en hun omzettingsproducten zijn alleen bij hoge, in het milieu niet voorkomende concentraties, acuut dodelijk 1). Dit viel te verwachten, omdat medicijnen streng zijn geselecteerd op een lage acute toxiciteit. Daarentegen toont onderzoek naar geleidelijke gezondheidsschade (chronische toxiciteit) van milieumedicijnen aan dat deze middelen al bij lage concentraties op langere termijn grote gevolgen kunnen hebben op organismen. Deze chronische gevolgen bestaan onder meer uit stelselmatige aantasting van groei, gedrag, voortplanting en weerstand bij dier en plant 1). Geconcludeerd werd dat de acute toxiciteitstests de giftigheid van medicijnen in het milieu sterk kunnen onderschatten 1,5). Zie en download een overzichtsstudie uit 2009 over de acute en (semi)chronische gevolgen van medicijnen voor vissen en andere waterdieren.

De kringloop van milieumedicijnen via lucht, water en voeding, terug naar de mens en dier, brengt een scala aan potentiële en reële gevolgen voor de samenleving met zich mee.

Voor enkele specifieke medicijngroepen worden verspreiding, gevonden concentraties en gevolgen voor milieu en volksgezondheid nader uitgewerkt:
- antibiotica: algemeen, penicillinen, tetracyclinen
- anticonceptiemiddelen: ethinylestradiol en andere synthetische hormonen
- antikankermiddelen (cytostatica)
- cholesterolverlagers: clofibraat
- kalmeringsmiddelen: fluoxetine (prozac), fluvoxamine


1) Kümmerer K et al 2008, Pharmaceuticals in the Environment: Sources, Fate, Effects and Risks, Klaus Springer;  Kümmerer K, 2009, The presence of pharmaceuticals in the environment due to human use - present knowledge and future challenges (review), Journal of Environmental Management 90, 2354-2366.
b) Beek aus der T et al 2014, Global Occurrence of Pharmaceuticals in the Environment: Results of a Global Database of
 Measured Environmental Concentrations (MEC), presentation by IWW Water Centre, during workshop Pharmaceuticals in the Environment: Global occurrence, effects, and options for action, Umwelt Bundesamt, Geneva – April 8th and 9th, 2014, www.pharmaceuticals-in-the-environment.org.
2) Montforts 2001 in Kümmerer K et al 2001, Pharmaceuticals in the Environment: Sources, Fate, Effects and Risks, Klaus Springer.
3) Jacobsen en Berglind 1988 in Halling - Sørensen B et al 1997, Occurrence, Fate and Effects of Pharmaceutical Substances in the Environment - A Review, Chemosphere Vol. 36:2, p. 357 - 393.
4) Met de aanname dat 70% van de opgenomen antibiotica weer wordt uitgescheiden.
5) Gezondheidsraad, 2001, rapport Milieurisico’s van geneesmiddelen.

Foto rwzi: jlj4774 on www.Flickr.com
Foto visvoer: E. Lomelino
Foto varkens: Stg. Huize Aarde