Jong geleerd is oud gedaan: groene farmacie in de opleiding - de transitie naar groene farmacie begint in de opleiding tot apotheker
Een versie van dit artikel is gepubliceerd in het Pharmaceutisch Weekblad, 31 oktober 2024.
Auteurs: Mandy Crommentuijn - van Rhenen, Master Farmacie, Universitair Medisch Centrum Leiden, LUMC; en Margarita Amador en Alfons Uijtewaal, Stichting Huize Aarde
In alle opleidingen Geneeskunde aan de universitaire medische centra (UMC) in Nederland wordt in brede zin aandacht besteedt aan planetaire gezondheid. Hiertoe is door de Nederlandse Federatie van universitaire medische centra (NFU) een visiedocument opgesteld,(1) waartoe in het LUMC een impulsteam is ingesteld om de integratie van planetaire gezondheid in het curriculum te versnellen.(2)
Ook in de Master Farmacie aan het LUMC wordt onderzocht hoe en waar het onderwerp extra aan bod zou kunnen komen in de opleiding. De keuzeruimte voor Masterstudenten biedt al geruime tijd mogelijkheid om projecten uit te voeren op het gebied van duurzaamheid. Zo heeft een student gekeken naar de mogelijkheden voor verduurzaming van een productiefaciliteit in een ziekenhuisapotheek.
Toepassing van duurzame technologieën en processen in de medicijnketen vereist dat zowel praktiserende apothekers als apothekers in opleiding nieuwe vaardigheden en specifieke kennis op het gebied van duurzaamheid verwerven, bijvoorbeeld op het gebied van circulaire economie, energie-efficiëntie, de medicinale milieukringloop en milieutoxicologie. Introductie van dergelijke duurzame concepten in opleiding en bijscholing vergroot het bewustzijn bij betrokkenen en kan ook interesse in onderzoek en ontwikkeling stimuleren.(3) In het huidige referentiekader en raamplan voor de farmacieopleidingen uit 2016 is opgenomen dat een basisapotheker in staat moet zijn bij te dragen aan bescherming van het milieu tegen geneesmiddelafval.(4)
Sinds het jaar 2018 is groene farmacie onderdeel van het curriculum van de LUMC Master Farmacie. Een belangrijk doel is om toekomstige apothekers bewust te maken van de milieueffecten en risico’s voor de volksgezondheid van medicijnen aan het eind van hun levenscyclus. De studenten wordt een theoretisch kader geboden, aangevuld met een e-learning, en afgesloten met een virtuele beroepspraktijkoefening. De studenten ontwikkelen, afhankelijk van hun begrip, vaardigheden en creativiteit, zelf een duurzame interventie in hun simulatie-apotheek. Hierin zijn afgelopen jaren verschillende direct in de apotheek haalbare oplossingen aan bod gekomen, zoals kleinere uitgiften, 24-uurs inzameling en uitzetten van retourboxen voor overtollige medicatie, bevordering van verantwoorde heruitgifte van ingezamelde medicatie, een inhalator met droogpoeder in plaats van een aerosol, plaszakken, deelname aan Pharmaswap, een formularium van milieuvriendelijke medicijnen, bijscholing voor apothekers en artsen, alsook voorlichting aan patiënten.
Meerdere handelingsopties
(Aankomende) apothekers hebben, naast het inzamelen van geneesmiddelafval, binnen iedere zorgtaak meer mogelijkheden om bij te dragen aan groene farmacie dan vaak wordt gedacht. Bijvoorbeeld, ontwikkeling, gebruik en/of bevordering van groene medicijnen kan een plek krijgen binnen productzorg, onderzoek en innovatie. Preventie, niet-medicamenteuze therapie, deprescribing, alsmede veilige afvalscheiding en -verwerking, kunnen onder patiëntenzorg vallen. Terugdringing van (reclame voor) zelfzorgmiddelen valt onder medicatiebeleid. Voorlichting valt onder kwaliteitszorg en educatie.
Samen met collega’s, artsen, verzekeraars, patiënten, groothandels en fabrikanten, kan de apotheker zelfs binnen de hele product- of medicijnketen bijdragen aan maatregelen om de vervuiling en afvalproductie te verminderen, de efficiëntie van processen te verbeteren en de menselijke gezondheid en het milieu beter te beschermen. Daarbij kunnen vijf handelingsniveaus (vijf v’s of “vijf groene vingers”) worden onderscheiden: het voorkomen en verminderen van medicijngebruik; het veranderen van de moleculen; en het verwijderen en vernietigen van medicijnafval, zie afbeelding 1.
Afbeelding 1. Vijf handelingsniveaus groene farmacie
Door middel van de vijf v’s of vijf groene vingers (voorkomen, verminderen, veranderen, verwijderen en vernietigen) kan de apotheker aan groene farmacie bijdragen.
(Figuur: Stichting Huize Aarde)
1. Voorkomen
Wat betreft het voorkomen van medicijnvervuiling, kan de apotheker, samen met collega’s, artsen en verzekeraars, bijdragen aan leefstijlinterventies bij hun patiënten, bijvoorbeeld in combinatie met regelmatige medicijnbeoordelingen. Ook kan men in de zelfzorgadvisering kritisch nagaan of medicamenteuze behandeling nodig is.
2. Verminderen
Voor het verminderen van medicijngebruik staat de apotheker en arts een waaier van mogelijkheden ter beschikking. Apothekers kunnen bij de medicatiebeoordeling extra aandacht besteden aan verlaging van het aantal middelen (deprescribing) en dosisverlaging, alsook evaluatie van de behandelduur. Verder dragen doelgerichte therapie (targeted therapy) en farmacogenetica bij aan het verminderen van onnodig geneesmiddelgebruik. Ook kunnen apothekers blijven pleiten voor een beperkte beschikbaarheid van receptvrije (UAD-) middelen.(5) Wanneer zelfzorggesprekken in de apotheek gevoerd worden, kan de apotheker het complete medicatiedossier meenemen in het advies op maat en daarmee bijdragen aan verantwoord medicijngebruik.
3. Veranderen
Wat betreft het veranderen van moleculen, kan de apotheker de ontwikkeling van beter biologisch afbreekbare medicijnen stimuleren door:
a) bij te dragen aan de ontwikkeling van deze middelen;
b) het criterium mee te wegen bij de geneesmiddelkeuze in een formularium of lokaal protocol;
c) inkoopvoorwaarden te formuleren, en
d) onderzoek uit te voeren naar de substitutie van slecht biologisch afbreekbare middelen.
Om de efficiëntie, impact en urgentie te vergroten kunnen inkoopvoorwaarden meerdere maatschappelijke, milieu- en duurzaamheidscriteria combineren, zie afbeelding 2. Bijvoorbeeld, is het medicijn zo ontworpen dat het na gebruik wordt afgebroken tot veilige bouwstenen en zich niet in het milieu ophoopt? Voldoet de producent aan goede productiepraktijken en waarborgt men eerlijke arbeidsomstandigheden?
Impact en urgentie worden ook vergroot als betrokkenen het Manifest voor duurzaam inkopen mede ondertekenen.(6) Bovendien kan deze actie worden gerelateerd aan de ISO-20400 norm, met richtlijnen voor duurzaam inkopen.(7) Daarnaast is het goed te beseffen dat het formuleren van inkoopvoorwaarden voor groene farmacie aansluit bij (Actie nr. 2 van) de Europese Strategische Aanpak inzake Farmaceutische Producten in het Milieu.(8)
Afbeelding 2. Inkoopvoorwaarden
Duurzaam inkopen bevordert groene farmacie. Door meerdere criteria te combineren worden efficiëntie, impact en urgentie verhoogd.
(Compilatie: Stg. Huize Aarde, bron figuur: https://blog.mercadoe.com/en/e-procurement-gestao-compras/)
4. Verwijderen & vernietigen
Met betrekking tot het verwijderen van medicijnen na hun gebruik, kan gedacht worden aan verplichte scheiding van specifiek medicijnafval, zoals hormonen, antimicrobiële middelen, cytostatica, contrastmiddelen en andere zeer milieupersistente middelen.
Kortom, in de Master Farmacie in Leiden, maar zeker ook breder in de medische opleidingen, wordt gewerkt om dit onderwerp verder in het onderwijs te verweven. De rol van de apotheker in de transitie naar groene farmacie gaat verder dan het voorkomen van medicijnverspilling en het terugnemen van overtollige medicijnen. Met de vijf groene vingers kunnen (toekomstige) apothekers actief bijdragen aan het beoordelen en beïnvloeden van de hele levenscyclus van farmaceutische producten. Gelijktijdig stimuleert dit de medicijnproducenten tot meer milieuvriendelijke en maatschappelijk verantwoorde processen en producten. Een rol als groene apotheker sluit goed aan bij de recent ingevoerde wetgeving in de EU op het vlak van Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen binnen de productketen,(9) alsmede bij het Handvest van de apotheker 2017(10) en de Toekomstvisie Geneesmiddel & Maatschappij 2025.(11)
Geraadpleegde bronnen
1) https://www.nfu.nl/themas/duurzaamheid
2) https://www.lumc.nl/actueel/2024/impulsteam-planetaire-gezondheid/
3) Veiga Ávila L, TA Beuron, LL Brandli, LI Damke, RS Pereira and LL Klein. Barriers to innovation and sustainability in universities: an international comparison, International Journal of Sustainability in Higher Education, 1992;20,5:805-821.
4) https://www.knmp.nl/sites/default/files/2021-11/Referentiekader%20en%20Raamplan%202016%20def.pdf
5) https://www.knmp.nl/actueel/nieuws/knmp-wijst-op-risicos-bredere-beschikbaarheid-uad-geneesmiddelen
6) https://sustainable-procurement.nl/
7) https://www.nen.nl/managementsystemen/maatschappelijk-verantwoord-ondernemen-duurzaamheid/maatschappelijk-verantwoord-inkopen-iso-20400; https://www.iso20400.org/?gad_source=1&gbraid=0AAAAApgI85OEITBbexduxylTxX2mHupvi&gclid=EAIaIQobChMIvoHL-oiLiQMVjbGDBx0-ki_7EAAYASAAEgIpS_D_BwE
8) https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52019DC0128&qid=1605854880622
9) https://www.ser.nl/nl/thema/duurzaamheid/eu-duurzaamheidsrapportage; https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/internationaal-ondernemen/verbeteren-internationaal-maatschappelijk-verantwoord-ondernemen; https://finance.ec.europa.eu/capital-markets-union-and-financial-markets/company-reporting-and-auditing/company-reporting/corporate-sustainability-reporting_en#legislation
10) https://www.knmp.nl/sites/default/files/2021-12/Handvest_van_de_apotheker.pdf
11) https://www.knmp.nl/over-de-knmp/dit-doet-de-knmp/toekomstvisies-2025
